โกฐพุงปลาเป็นปุ่มหูด (gall) อันเกิดจากต้นสมอไทย (Terminalia chebula Retz วงศ์ Combretaceace)
ชาวอีสานเรียกเครื่องยานี้ว่า ปูดกกส้มมอ คำว่า ส้มมอ ในภาษาอีสานหมายถึงสมอนั่นเอง ตำรายาโบราณบางเล่มเรียกเครื่องยานี้ว่า “ก้อนแข็งจากใบและยอดอ่อนของต้นสมอไทย” เครื่องยานี้มีชื่อสามัญว่า Terminalia gall แต่เครื่องยาที่นำมาใช้ในยาไทยเป็นของที่นำเข้ามาจากประเทศอินเดีย
โกฐพุงปลานี้เกิดจากแมลงเจาะกิ่งอ่อนและใบอ่อนของต้นสมอไทยแล้ววางไข่
ต้นสมอไทยจะสร้างปุ่มหูดขึ้นมาห่อหุ้มไข่ของแมลงเหล่านั้นไว้ เมื่อปุ่มหูดนี้แห้งแข็งจะมีลักษณะคล้ายถุงแบน กลวง มีรสฝาดและขมจัด ใช้เป็นยาฝาดสมานอย่างแรง ใช้แก้บิด
โกฐพุงปลา อยู่ในยาสามัญประจำบ้านแผนโบราณคือ
ยาหอมทิพโอสถ 2 ส่วน
ยาหอมนวโกฐ 4 ส่วน
ยาหอมเทพจิตร 4 ส่วน
ยาหอมอินทจักร 1 ส่วน
ยาธาตุบรรจบ 4 ส่วน
ยาอำมฤควาที 1 ส่วน
และเป็นตัวยาในพิกัดโกฐทั้ง 9
สรรพคุณ
แก้อุจจาระธาตุพิการ แก้อติสาร แก้บิดมูกเลือด คุมธาตุ แก้ไข้จากลำไส้อักเสบ แก้ไข้พิษ แก้พิษทำให้ร้อน แก้อาเจียน แก้เสมหะพิการ แก้เม็ดยอดภายใน สมานแผล
อ้างอิง
ชยันตร์ พิเชียรสุนทรและ วิเชียร จีรวงส์. คู่มืิอเภสัชกรรมแผนไทย เล่ม 5 คณาเภสัช. น. 110 : อมรินทร์ . กรุงเทพ.
ตำราแพทย์แผนโบราณทั่วไป สาขาเภสัชกรรม. กองประกอบโรคศิลปะ กระทรวงสาธารณสุข
ประกาศกระทรวงสาธารณสุข เรื่อง ยาสามัญประจำบ้านแผนโบราณ พ.ศ. 2556